"Kalamansi"

Nangyari ‘to noong minsang naimbitahan akong dumalo sa fiesta sa baryo ng San Hilario, probinsya ng Samar. Hindi ako taga-roon — taga-Maynila ako, pero sinama ako ng kaibigan kong si Lando, taga-baryo sila. Sabi niya, bihira raw magpa-fiesta ang San Hilario, pero kapag nagpa-fiesta, wala raw tatalo. Libre lahat, buong baryo masaya, at pinaka-espesyal daw: ang pagkaing inihahanda sa gitna ng plaza tuwing huling gabi ng selebrasyon. Pagdating namin, ramdam agad ang kakaibang saya — may banda, may palaro, at ang mga tao, parang may tinatago pero hindi masabi. Nagtatawanan pero may takot sa mata. Lando lang ang mukhang kampante. "Wala ‘to," sabi niya, "siguradong magugustuhan mo ang putahe bukas ng gabi." Dumating ang huling gabi. Sa gitna ng plaza, may mahabang lamesa na puno ng iba't ibang ulam. Inihaw, sinigang, adobo, menudo — lahat parang espesyal. Pero isang putahe lang ang pinakaintriga: isang kilawing may kakaibang amoy at texture. Kulay kahel, halos parang dinuguan na hinaluan ng atsuwete. "Lasa mo ‘to," sabi ni Lando, sabay abot sa akin ng maliit na platito. "Pero dapat lagyan mo ng kalamansi — ‘yan ang sikreto." Kumuha ako. Piga. Tulo ng kalamansi. At doon na nagsimula. Habang tumutulo ang katas ng kalamansi sa karne, nag-iba ang kulay. Para bang may humalo. Mapusyaw na rosas, naging kulay balat. Hindi ako agad sigurado, pero nung tiningnan kong maigi, may litid. At may buhok. Biglang bumigat ang tiyan ko. Tumingin ako kay Lando — ngumiti lang siya. Pero hindi na masaya ‘yung ngiti. Parang pilit. Parang... may guilt. "Biro lang ‘yan, baka nananaginip ka lang," sabi niya. Pero may narinig akong tumili sa dulo ng lamesa. Isang bata, nagsusuka. Tumakbo. Sumigaw ng: “Mama, may daliri sa pagkain!” Nagkagulo. May lumapit na matanda — ‘yung parang pinakamatanda sa baryo. May hawak siyang kampana. Pinagpalo ‘yung mesa. At ang sigaw niya: “Bawal ang tumanggi. Tinanggap n’yo ang paanyaya. Ngayon, isa na kayo sa amin!” Saka dumilim ang paligid. Napundi ang mga ilaw. At mula sa likod ng lamesa, may lumabas na mga anino — mapuputla, nakaputi, at walang mukha. Nakalutang, at humahawak ng kutsara't tinidor. Sabi ni Lando, mahina: “Bawat fiesta, kailangan ng handog. At ang tunay na putahe… ay ‘yung mga hindi pumapasa sa ritwal. Ikaw sana ‘yon. Pero napili si Ramon kagabi. Kaya ligtas ka.” Napasigaw ako. Hindi dahil sa ligtas ako — kundi dahil... napakasama ng pakiramdam ng laman sa tiyan ko. At naalala ko — kumain na ako. Bago ko pa napansin ang buhok. Bago ko pa napiga ang kalamansi. At hanggang ngayon, ‘pag kumakain ako ng kahit anong may kalamansi, hindi ko maiwasang maalala ‘yung texture. Yung amoy. Yung kilabot. At ‘pag nakatikim ako ng tama ng asin, konting alat lang... pakiramdam ko ako na ang susunod na putahe.