"Sa Likod ng Tinig"

May isang babaeng nagngangalang Aling Rosing, balo na at ang tanging kasama sa buhay ay ang kanyang apong si Lira, anim na taong gulang. Matapos pumanaw ang anak niyang babae at manugang sa isang aksidente sa Maynila, umuwi sila sa ancestral house nila sa Mapait, isang baryong nakatago sa gilid ng bundok Banahaw. Tahimik ang unang mga buwan. Luntiang paligid, simoy ng malamig na hangin, at ang mga kwento ng matatanda tungkol sa mga "di dapat tinatawag." Si Aling Rosing, dating mangkukulam, pero matagal nang tumigil. Sabi nila, hindi raw siya talaga tumigil. Natakot lang. Isang gabi, habang kumakain sila ng lugaw, biglang natigilan si Lira. Nakatingin lang siya sa bintana. "Apo, bakit?" "Ayun si Mama. Nakatayo sa tabi ng puno." Napalingon si Aling Rosing. Wala. Pero hindi niya sinabi ‘yon. Pinagmasdan lang niya ang bata. Kinabukasan, tuwing gabi, nagsimula nang makipaglaro si Lira sa kung sino mang sinasabi niyang "Mama." Tumatawa. Kinakausap. Kumakanta pa nga ng lullaby na si Aling Rosing lang ang nagturo. Ilang araw pa, nagising si Aling Rosing sa isang malamig na tinig. Boses ng anak niyang patay na. Tumatawag mula sa silong. "‘Nay… tulungan mo ako. Dito lang ako sa baba." Pinilit niyang huwag maniwala. Pero gabi-gabi, mas lumalakas ang tinig. Sa likod ng bahay, sa ilalim ng sahig, minsan pa nga sa loob ng kwarto niya. Hanggang isang gabi, naglaho si Lira. Umakyat siya ng bundok, patungong Dumalagan, isang bahagi ng bundok na hindi pinupuntahan ng kahit sinong taga-baryo. Sabi nila, may kuweba roon na tinatahanan ng Talinghaga—isang matandang nilalang na hindi mo nakikita sa anyong sarili nito. Ipinapakita nito ang pinakamimithi mong makita, at ginagaya ang tinig ng nawawala mong mahal. Kapalit? Kaluluwa. Laman. Alaala. Naabutan ni Aling Rosing ang bata sa harap ng kweba, nakangiti, nakaapak sa lupa, at sa harap niya—ang anyong buhay ng anak niya. Si Milen. Maganda, buo, at umiiyak. “Nay... totoo na ‘to. Buhay na ako. Hindi mo na kailangang malungkot.” Pero alam ni Aling Rosing ang totoo. Ang anak niyang si Milen, nabulok sa ospital, at siya mismo ang naglibing. Ang katawan nito, wala nang mata. Hindi ganyan kaganda. Kinuha niya ang kutsilyong itinatago niya sa baywang, isang lumang talisman na may ukit sa dahon ng saging. Binasa niya ng dugo mula sa palad niya. "Tumigil ka. Hindi ka ang anak ko. Alam ko na ang anyo ng tunay kong mahal. Ang nilalang na katulad mo—walang puso. Walang kaluluwa." Umiyak ang anyo. Kumirot ang puso ni Rosing. Halos bumigay siya. Pero lumapit siya kay Lira, kinuha ang bata, at humarap sa anino ng Talinghaga. Binigkas niya ang orasyon ng pagsara: "Isarado ang daan ng tinig. Ibalik sa dilim ang sinungaling." Sa isang iglap, nagdilim ang paligid. Umalingawngaw ang daing na parang pinagsamang iyak ng sanggol at halakhak ng matandang babae. Nayanig ang lupa, at bumalot ang katahimikan. Pagbaba nila ng bundok, hindi na nagsalita si Lira ng ilang araw. Pero pagbalik niya sa sarili, tinanong siya ni Aling Rosing: “Ano ang sabi niya sa’yo?” Sabi ni Lira: “Sabi niya... babalikan ka niya, Lola. ‘Pag narinig mo na naman ang tinig namin... wag kang sasagot.” WAKAS.